سفره هفت سین از میراث گرانبهای اجداد ما است، یکی از سین‌های هفت سین، سبزه می‌باشد که نماد تولد دوباره زندگی در بهار و حیات سبز است، بر این اساس مردم سبزه را در سفره هفت سین قرار میدهند تا سالی شاداب و سرسبز داشته باشند مرسوم است که سبزه را تا روز سیزدهم نوروز که سیزده‌به‌در خوانده میشود، نگه داشته و همراه با آن بدی‌ها و کدورت‌ها را دور بریزند. همچنین برخی معتقدند که گره زدن سبزه در روز سیزده‌به‌در سبب باز شدن بخت جوانان دم بخت میشود.
دلیل علمی کاشت سبزه
بر اساس یافته پژوهشگری دلیل علمی کاشت سبزه این بود که: ایران دارای آب و هوای بسیار متنوع و متفاوت است و خانم های ایرانی برای اینکه بدانند کدام نوع از غلات رشد بهتری در آن سال خواهد داشت، غلات مختلفی مانند گندم، جو، عدس، لپه و... می کاشتند. آنها معتقد بودند کلیه کاشتنی ها و نشاءها با آب و هوای همان سال نسبت مستقیم دارد.بنابراین هر کدام از آنها که بهتر سبز می شد آن را در همان سال می کاشتند مثلا اگر آن سال عدسشان آفت می زد و کچل می شد، دیگر عدس نمی کاشتند. مثلا مردم در شهرهای استان لرستان، گاودانه می کاشتند تا بدانند در سال جدید خوراک دام دارند یا خیر و در غیر این صورت، گیاه دیگری را بکارند.[1]
سبزه عید نکاریم؟!
سنت سبز کردن سبزه از دیرباز میان ایرانیان مرسوم بوده است. در ایران باستان دانه های گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، باقلا، نخود و کنجد را بر ستون های خشتی می کاشتند و روز ششم فروردین آنها را برمی چیدند و به نشان برکت و باروری در تالارها پخش می کردند. رسم سبز کردن سبزه به شیوه کنونی برای استقبال از نوروز و استفاده از آن در سفره هفت سین از دیرباز برجای مانده است. این رسم اگرچه پسندیده است اما در گذشته های دور، هنگام پایه گذاری آن نه بحران آب وجود داشت، نه تهدیدهای زیست محیطی و نه مساله امنیت غذایی. اکنون اما چالش هایی چون افزایش جمعیت، کم آبی، خشکسالی و امنیت غذایی مطرح است.[2]
براساس گزارش برخی نهادهای حامی محیط زیست،سبزه عید ایرانیان باعث هدررفت شش میلیارد لیتر آب میشود. اگر هر خانوار ایرانی برای سبزه عید 200 تا 300 گرم گندم یا حبوبات مصرف کند، با توجه به مصرف 1500 لیتر آب برای جوانه زدن هر کیلو بذر، سالانه چهار تا شش میلیارد لیتر آب برای کاشت سبز هدر می رود.
افزون بر این، رها ساختن این میزان سبزه در طبیعت، خیابان ها، نهرها و جوی های آب گندیدگی، آلودگی های میکروبی و قارچی و همچنین صحنه زشتی در فضای طبیعت ایجاد می کند.
کارشناسان و فعالان محیط زیست بر این باورند که گندم یک کالای استراتژیک است و نباید برای سبزه عید نوروز آن را هدر داد. آنان کاشت دانه در باغچه ها، استفاده از دانه های سبز شده به عنوان خوراک پرندگان، کاشت بذرها در خاک، کاشت بذر سبزی، جمع آوری و تبدیل سبزه های عید به کود کمپوست را پیشنهاد می دهد.
فرهنگ سازی در راستای استفاده از بذرها و دانه هایی که دارای ارزش غذایی انسانی نیستند اما خاصیت جوانه زدن و سبز شدن دارند، خیساندن بذرهایی که قابلیت خوراکی برای انسان دارند مانند بذر شاهی، تره،خرفه و همچنین، کاشت گیاه یا نهال کوچکی در گلدان که رشد و سبزینگی آن ادامه داشته باشد از جمله راهکارها برای جلوگیری از هدررفت غلات و حبوبات است.[2]
همیشه با فرا رسیدن جشن باستانی نوروز مردم ایران از انواع دانه‌ها و حبوبات مانند گندم، عدس و... برای درست کردن سبزه سفره هفت سین استفاده می‌کنند که این کار موجب اسراف و دور ریختن صدها تُن و شاید بیشتر از حبوبات و غلات میشود.
کدام دانه‌ها برای کاشت سبزه‌ی عید نوروز مناسب هستند؟
همیشه با فرا رسیدن جشن باستانی نوروز مردم ایران از انواع دانه‌ها و حبوبات مانند گندم، عدس و... برای درست کردن سبزه سفره هفت سین استفاده می‌کنند که این کار موجب اسراف و دور ریختن صدها تُن و شاید بیشتر از حبوبات و غلات میشود.
مهم‌ترین سؤالی که برای تهیه‌ی سبزه‌ی خانگی در ذهن افراد ایجاد میشود این است: «از کدام دانه‌ها می‌توان برای تهیه‌ی سبزه‌ی عید استفاده کرد؟» از جمله رایج‌ترین بذرها برای کاشت سبزه می‌توانیم به گندم، ارزن، عدس و یونجه اشاره کنیم. البته خوشبختانه تنوع در این زمینه زیاد است و میتوانید برای کاشت سبزه‌ی خود از دانه‌ها و حبوبات دیگری مثل ماش، شنبلیله، نخود، ذرت، نعنا، کنجد و هسته‌ی مرکبات مثل لیمو، پرتقال و نارنج استفاده کنید.
اگر سبزه‌ی عید نوروز را با بذرهای سبزی خوردن مثل نعناع، ریحان، شنبلیله و خرفه بکارید، علاوه بر اینکه یک گزینه‌ی متفاوت را برای کاشت سبزه امتحان می‌کنید، می‌تواند سبزه را بعد از ایام نوروز هم نگه دارید و در زمان مناسب، سبزی‌های خانگی خود را نوش جان کنید. اگر دوست دارید یک گلدان جذاب با گل‌های خوش‌عطر داشته باشید، برای سبزه‌ی عید دانه‌ی مرکبات را بکارید.
چگونه سبزه‌ای از دانه مرکبات درست کنیم؟
روشی که در ادامه آموزش می‌دهیم، برای کاشت بذر مرکبات مثل پرتقال، نارنگی و لیموشیرین مناسب است.
۳۰ الی ۴۰ روز مانده به عید میتوانید برای سبزه سفره هفت‌سین، هسته مرکبات را بکارید، ولی بهتر است که پوست دانه‌ها را بکنید تا سریعتر به نتیجه برسید و زودتر دانه شما جوانه بزند.
طریقه کاشت دانه مرکبات:
ـ برای این کار از دانه نارنج، پرتقال، نارنگی و لیمو می‌توان استفاده کرد. تلاش کنید دانه‌های سالم‌تر و بزرگ‌تری را انتخاب کنید.
ـ دانه‌ها را در یک ظرف آب بیندازید و بگذارید ۲۴ ساعت بمانند و خیس بخورند. پس از این مدت، پوست روی دانه را آهسته و با دقت جدا می‌کنیم. دقت‌کنید به دانه آسیبی وارد نشود.
ـ دانه‌هایی که پوست آنها را جدا کرده‌اید تا زمان کاشت، داخل آب قرار دهید تا خشک نشوند.
ـ در مرحله بعد، دانه‌ها را به شکل مرتب روی خاک گلدان بگذارید. خاک سبکی انتخاب کنید تا دانه به آسانی جوانه بزند. خاک مناسب گلدان برای این منظور «پرلیت» و کود گیاهی است.
ـ زهکشی مناسب برای گلدان فراموش نشود.
ـ فاصله دانه‌ها را جوری تنظیم کنید که نه کم باشد و نه زیاد و آنها را در عمق یک سانتیمتری خاک بکارید. اگر برای سبزه عید می‌خواهید، فاصله بین دانه‌ها را کم‌تر کنید تا سبزه شما پرپشت‌تر شود.
ـ به آنها آب دهید و روی گلدان یک کیسه پلاستیکی بکشید و هرزمان که آبیاری گلدان نیاز است، کیسه پلاستیکی را بردارید و پس از آبیاری دوباره آن را بر روی گلدان قرار دهید.
ـ گلدان را در جایی آفتاب‌گیر قرار دهید. از آبیاری بیش از حد بپرهیزید چون سبب میشود که ریشه گیاه بپوسد.
ـ معمولاً بین ۱۴ تا ۳۰ روز طول می‌کشد تا دانه‌ها جوانه بزنند و کم‌کم رشد کنند. پس از سردرآوردن جوانه‌ها از خاک، میتوانید کیسه پلاستیکی را بردارید.
✓ چند نکته درباره کاشت هسته مرکبات:
ـ کندن پوست هسته مرکبات سبب میشود دانه‌ها زودتر جوانه بزنند.
ـ خاک گلدان باید همیشه مرطوب باشد. تا زمانی که دانه‌ها جوانه نزدند خاک را مرطوب نگهداری کنید. البته از باتلاقی کردن خاک جدا خودداری کنید چون سبب پوسیدگی بذر و جوانه میشود.
ـ مدت زمان رشد و جوانه زدن متفاوت است، پس صبر داشته باشید.
ـ برای تهیه خاک مناسب گلدان میتوانید ازمخلوط ۶۰درصد «کوکوپیت» یا «پیت ماس»، ۳۰ درصد پرلیت و ۱۰ درصد «پوکه صنعتی» سبک استفاده کنید. [3]
کاشت سبزه خرفه برای عید نوروز
بذر خرفه یکی از انواع بذرهای مناسب برای تهیه سبزه عید نوروز است. نحوه کاشت سبزه خرفه ساده است و می‌توان آن را به همراه سبزه شاهی یا خاکشیر تهیه نمود.
از کاربردهای خرفه، استفاده از تخم خرفه، در شیرینی پزی برای تزیین نان برنجی و نان کشمشی و...
بعنوان یک سبزی پر خاصیت در سفره غذا استفاده میشود و از خواص آن بهره ببرید: برگ‌های خرفه می‌تواند موجب کاهش فشار خون بالا شوند. خرفه حاوی اسیدچرب امگا۳ است، امگا۳ چربی است که در ماهی یافت میشود و موجب کاهش کلسترول و فشار خون میشود. گیاه خرفه جزء گیاهان ضد سرطان و ضد فشار خون است. خرفه حاوی مقادیر بالای ویتامین C است که این ویتامین نیز از عوامل ضد اکسید کننده‌ها و ضد عوامل سرطان زا است.
همچنین از آن برای تهیه ترشی خرفه استفاده میشود
از دیگر کاربردهای خرفه، استخراج روغن خوراکی از آن است.
علاوه بر کاشت این گیاه به منظور کاربرد دارویی و تغذیه‌ای، کاشت سبزه خرفه از رسوم ما ایرانی‌ها در ایام عید است. کاشت سبزه خرفه به همراه سبزه شاهی و سبزه منداب یا سبزه خاکشیر، از بذرهای مورد استفاده برای انداختن سبزه در ایام عید نوروز به شمار می‌رود.برای انداختن سبزه خرفه، مقداری بذر خرفه را در یک ظرف جدا خیس می‌کنیم .بذر خاکشیر را هم در یک ظرف جدا خیس می کنیم و وقتی لعاب پیدا کرد بذر خرفه را بهش اضافه می کنیم.
بذر خرفه به دلیل اینکه لعابی ندارد به تنهایی قابل استفاده نیست و بذر خاکشیر به آن کمک می‌کند. بنابراین بهتر است برای سبزه خرفه، از سه واحد بذر خرفه با یک واحد بذر خاکشیر استفاد کرد. همچنین برای مدل دار کردن، سبزه خرفه میتوانید از بذر شاهی نیز استفاده کرده و شکل دلخواه خود را به آن بدهید و بعد جاهای خالی را با بذر خرفه و خاکشیر بپوشانید.
سبزه در چند روز اول به آب و رطوبت زیادی برای رشد نیاز دارد اگر به درستی مرطوب نشود بذرها خشک می شوند. همچنین گرما و سرما بر رشد سبزه تاثیر زیادی دارد، اگر در محل گرمی باشد سرعت رشد آن سریعتر از محل سرد است و نور خورشید هم سرعت رشد جوانه ها را بیشتر خواهد کرد.
سبزه یکی از سین‌های سفره هفت سین بوده که با توجه به رنگ و آبش جذابیت سفره شما را دوچندان خواهد کرد. بسته به نوع بذر استفاده شده نوع سبزه نیز متفاوت خواهد. همانطور که گفته شد خرفه گیاهی پهن برگ است که به تنهایی نمی‌تواند جلوه‌ای خاص به سفره هفت سین دهد. بنابراین می‌بایست از بذرهای دیگر در کنار آن استفاده نمود.[۴]
سبزه ریحان (ریحان داروخانه ای برای سلامتی بدن)
سبزه ریحون تقریبا تا سه روز جوانه می زند و تا ده، دوازده روز به طور کامل سبز می شود. برای کاشت این سبزه ده روز قبل از فروردین شروع به کاشت کنید. بذرهایی که تهیه می کنید برای امسال باشد و کهنه و قدیمی نباشه چون جوانه نمی زند.
خواص دم‌کرده ریحان:آرامش دهندهٔ اعصاب، درمان بیماری های تورمی گلو و سرما خوردگی،ضد دیابت،ضد دل پیچه و نفخ،ضد تهوع و استفراغدرمان سردردهای یک طرفه (میگرن)،حتی استنشاق بوی ریحان له کرده سردردهای ناشی از سفر را برطرف می کند، ریحان سرشار از بتاکارون و کاروتنوئید بوده و منبع بسیار عالی از منیزیم است که باعث سلامت قلب میشود،خواب راحت شبانه،ضد پیری و ...[1]
کاشت سبزه ریحان
۱. برای کاشت این سبزه ، ابتدا یک تکه ابر را به اندازه ظرفی که می خواهید سبزه بیندازید برش بزنید.
۲. بذر ریحان را به مدت ۱۰ دقیقه داخل آب خیس کنید.
۳. ابر را مرطوب کرده و داخل ظرف بگذارید.
۴. حالا بذر ریحان خیس خورده را روی ابر پخش کنید.
۵. سپس با پلاستیک یا نایلون روی بذرها را کاور کنید .پوشاندن روی بذرها باعث حفظ رطوبت و جوانه زنی سریع تر بذرها می شود. ظرف را داخل محیط خانه نگه دارید. معمولا بین ۳- ۵ روز بذرها جوانه می زنند.
۶. هر زمان که احساس کردید بذرها خشک شدند ، بذرها را به کمک اسپری کردن مرطوب کنید.
۷. بعد از اینکه بذرها جوانه زدند و سبز شدند، کاور را بردارید و ظرف سبزه را در محیط خنک قرار دهید تا ساقه خیلی بلند و باریک و افتاده نشوند.
۸. بعد از برداشتن کاور حتما ظرف سبزه را در یک محیط خنک که میزان کافی نور داشته باشد قرار دهید.
۹. به وسیله اسپری کردن آب ، رطوبت مورد نیاز ریحان را تامین کنید.
۱۰. بعد از چند روز سبزه زیبای شما آماده است.
اگر ابر در دسترس شما نبود می توانید دور یک کاسه را با پارچه نخی و نمدار بپوشانید و به شکل برعکس داخل ظرف مورد نظرتان قرار دهید و بعد بذرها را روی پارچه پخش کنید و تمام سطح پارچه را با بذرهای خیس خورده بپوشانید و بقیه مراحل را طبق مراحل گفته شده انجام دهید.[5]
سبزه یونجه
سبزه یونجه از جمله سبزه های فوری است که برای پرورش آن در روز‌های آخر سال نیز می توان اقدام کرد. بذر یونجه خیلی زود رشد می‌کند. کافیست یک روز کامل آن را در آب خیس کنید تا خیلی زود شاهد جوانه زدن آن شوید. مدت زمان جوانه زدن بذر سبزه یونجه حدود ۵ الی ۶ روز است.
خواص جوانه یونجه: جوانه یونجه منبعی غنی از ویتامین‌ها از جمله ویتامین A، ویتامین تیامین، ریبوفلاوین، فولات، ویتامین C، ویتامین K، نواد معدنی مانند منیزیم، منگنر، آهن، مس، روی، پروتئین و فیبر است.یونجه سرشار از پروتئین است و چند برابر اسفناج، آهن دارد. به همین دلیل در اروپا و آمریکا از یونجه به جای اسفناج استفاده می‌کنند.[7]
کاشت سبزه یونجه
1-ابتدا مقداری از بذر یونجه را در آب به مدت یک شبانه روز خیس کنید، سپس آنها را لای یک پارچه مرطوب بپیچید و در یک ظرف صاف مانند بشقاب قرار دهید.
2-هر روز تا زمان جوانه زدن مقداری آب روی پارچه بریزید و بذرها را به وسیله پارچه محافظت کنید. نباید بشقابی که این پارچه در آن قرار دارد از آب پر شود، فقط باید مرتب پارچه را خیس کنید تا رطوبت کافی به بذرها برسد.
3-بعد از آن که بذر یونجه جوانه زد، پارچه را بردارید و جوانه ها را در ظرف مد نظر بریزید و سپس آن را در محل پر نور و آفتابی قرار دهید. در روز‌های بعد به تدریج سبزه ها سبز می شوند و رشد می کنند. در این مدت مرتب به آن ها آب دهید.
✓ نکات مهم
- برای کاشت یک بشقاب از سبزه یونجه، حدود 50 تا 100 گرم بذر یونجه کافی است.
- در هنگام جوانه زدن، اگر پاشیدن آب را فراموش کنید بذرها سبز نمیشوند.
- توجه کنید که با وجود رطوبت کافی و تاریکی مطلق، بذرها به تدریج جوانه میزنند.
- برای رشد سریع تر سبزه یونجه آن را مقابل نور آفتاب قرار دهید.
- سعی کنید کف ظرف تان آب زیاد جمع نشود، زیرا موجب پوسیدگی سبزهها میشود.
- برای دوام بیشتر، بهتر است اجازه ندهید که سبزهها با سرعت زیاد رشد کنند. برای این که سبزه به تدریج رشد کند می‌توان آن را در محل خنک قرار داد.[6]
روش کلی کاشت سبزه عید نوروز :
بذرها را درون یک آبکش خالی کرده و اجازه دهید آبشان برود.
یک پارچه نازک را زیر شیر آب خیس کنید و سپس خوب بچلانید تا آبش گرفته شود.
بذرها را از درون آبکش در وسط پارچه نمناک بریزید و پارچه را گره بزنید و درون کاسه بگذارید.
تا یکی دو روز اجازه دهید به همین حالت بماند و جوانه بزند.
برای آبیاری سبزه در طی مراحل کشت سبزه عید از آب ولرم استفاده کنید.
در صورت زندگی در محیط گرم و خشک تا مرحله ای که جوانه ها به یک سانت نرسیده اند از پارچه مرطوب استفاده کنید.
✓ نکاتی برای کاشت سبزه عید نوروز
🔹بهتر است برای کاشت سبزه عید نوروز از بذرهای سبزیجات مانند شاهی،گشنیز،خرفه،ریحان،یونجه،کنجد،شبدر،تخم شربتی، خاکشیر و شنبلیله و سایر سبزیجات، استفاده و بعد از پایان تعطیلات آن را به عنوان سبزی خوردنی استفاده کرد.
🔹اگر مشاهده کردید کسی اسراف کرده و برای کاشت سبزه از بذرهای حبوباتی مانند عدس، گندم و جو استفاده نموده، از آنجایی که نمی توان این سبزه را به عنوان خوراکی استفاده کرد راهنمایی کنید تا در اختیار دامداری ها قرار گیرد تا به مصرف دام برسد.
منابع:
1-نمناک 2-سلامت نیوز 3-همشهری 4-ستاره 5-رنگ و وارنگ 6-آخرین خبر 7-دکتر خیراندیش و ...
گردآوری شده توسط واحد فرهنگی خانه احسان
